Atobiu a Su Nuraghe – Incontri mensili in “Limba” a Biella

Ogni ultimo martedì del mese a Su Nuraghe di Biella, incontri in “Limba”, la lingua materna, custodita nel profondo del cuore, viene utilizzata – per una sera almeno – come unico mezzo di comunicazione – Prossimo appuntamento: 25 settembre, ore 21 al Circolo.

Rovine di Cagliari
Rovine di Cagliari bombardata dagli Americani nel febbraio 1943, Cupola di S. Anna crollata.

Unu gruppu de paesanos chi fedhamos logudoresu nos semus apidos a su Circulu Sardu de Biella pro “S’atobiu”. Pro comintzare hamos chilcadu, cun sos chi faedhaiana campidanesu, sa cumparantzia de peraulas tipu: Assiscipissa=fattufattu, broosa=spissa, minore=piticu, agliaga=aliga e ateras peraulas chi in su faedhare nostru sunu divescias de su faedhare campidanesu.
Poi, Brai Piciau nos hat presentadu s’argumentu de una iscampagnada fatta in beranu. Assiscipissa nos dimandhamos de nos isplicare sas paraulas chi no cumprendhimos.
Su notte, torrendhe a domo, m’est bènnidu su disizu de la contare a sa moda de biddha mia, gai, comente m’est bessida dae sa pinna, po la chelzo presentare Assiscipissa, o, comente naramos nois: fattufattu.

Gavinu

“Una bella iscampagnada” contada a sa moda de biddha mia

Inaugurazione della Ferrovia Secondaria del Sulcis, 1926
Inaugurazione della Ferrovia Secondaria del Sulcis, 1926 (Fotografia di Mario Pes).

Mama nostra fudi meda cuntenta prepaendhe cussa isciampagnada, pessendhe e discicurrendhe comente faghere e faedhendendhe finas cun sa zente de affaca a dhomo cando s’aciapaiana a leare una cichera ‘e cafe. A nois pitzinnedhos nos aveltiana a istare sempre unu affaca a s’ateru, a nos cupoltare ‘ene, in su caminu, candho s’aciapaìada atera zente, a cadhu o a pè, saludare sempre: “Eje -andhendhe bi sezis” – “Oe sì ch’est die bella” –”Salude tiu Antò”, o comente si naraiada, su saludu fudi meda impoltante, rispetosu a sos pius mannos.
Su sero si preparaiat sa beltula cun sa cosa de mandhigare: su pane amodhigadu, casu, saltiza, oso a tostu e-i de su inu si pienaiada sempre sa zuca, s’aba si aciapaiadha in campagna, sa taza de alluminiu cun sa maniga tunda chi fidi sempre catata, sa resolza pro podere segare su pane nostru chi este mannu e tudnu. Mama nos aveltiada a nos cupoltare ‘ene e dapoi nos che mandhaiana a nos colcare, a mie, a frade meu e fradiles notros, totu in sa matessi istantzia: “Bazi a dromire chi manzanu bois ndhe devides pesare chito”. Fatendhe die mama nos ciamada: “Fizos mios, pesadebondhe e bazi a bos samunare sa cara ca devimos andhare a s’istassione a leare su trenu chi beste a tres chilometros dae bidha e bi cheret hora”.
Su manzanu fuit bellu e ciaru e nos incaminaimus a passu ‘e unu trotu e, intro a pagu hora, semus a s’istassione aisetendhe su trenu chi intedhimus fruceldhe, primma de si frimmare.
Mama nostra sempre aveltendhe-nos de istare atentos in su trenu, dapoi de una oreta arrivamus a-i cussa contonera e-i su trenu s’est frimmadu pro ndhe falare a nois. Dae igue nos incaminamus a pè e, arrividos a una bella tanca, nos frimamus; chilcamos umbra pro sa beltula, mama s’est setzida in terra e nois subitu a giraresas saghesuras e abaidare si aciapaiamos niu de putzonedhos e a dogni rumoredhu, timiamus cretendh chi b’esseret sempre sa colora puzonalza, abbaidende sempre a inue fidi mama; poi amus jogadu a “su mucaloru”. Ma s’oriolu nostru fuit de faghere sa barraca: chilcamus de aciapare pagos rocos, los sciponiamos affaca a pare a tipu barracu e pro nois fit una cosa manna meda. E gasie s’est fatu mesudie e mama nos dada a mandhigare de-i su chi haiamus vitu.
Finidu de mandhigare si deviat faghere sa ‘eldura pro ‘igher a domo; nois minoredhos tidhiamos a manu intiocoro, papanzolu, iscparau. Mama cun sa resolza todhiat beda, finugiamnis, ‘aldu biancu ca fudi pius dulche de-i s’atera calidade. Gasie ch’est pasada s’hora, bona palte de su sero e s’est fata s’hora de nos incaminare a leare su trenu pro torrare a domo: mama a betula a codhu e nois cun calchi rocu in manu nos incaminamus a sa contonera. Calincunu de nois s’est fina dromidu in su trenu. Arrividos a domo istracos moltos chi chenendhe che poniamos sa conca in si piattu, andhamus a nos colcare cuntentos de-i cussa bella iscampagnada.

Gavinu

Candu si seus fuius de domu

Il bombardamento alleato di Cagliari del febbraio 1943 – Si bieus po sa sighida Martis 25 de Capudanni, a is 9 de sero, a Su Nuraghe de Biella

Rovine di Cagliari
Rovine di Cagliari bombardata dagli Americani nel febbraio 1943, Angolo sinistro di Piazza Jenne.

Fiat stetia una “iscampagnata” chi nd’emus boffiu fai de mancu. Su 26 de friaxu de su 1943, a ora de amesudì, Casteddu fiat stetia bombardada a isparzinu chi pariat arada. Sa vida si fiat firmada, donnia attividadi firma, sa genti no scieda ita fai. Mitadi de su palatziu de su comunu no esistiat prus. S’incrasi, nisciunu fiat andau a traballai mancai fessit sa di ‘e su stipendiu, chini po timoria e chini poita su logu ‘e traballu non ci fiat prusu. Babai puru fiat aturau in domu ma biu ca no fiat sutzediu nudda, s’incras, su 28, fiat andau in servitziu. In bicicreta ca sa tranvia no funtzionat. Sa genti, mancai timorosa, a pagu a pagu iat cumentzau a preni su mercau de su Largu Carlu Felitzi aundi fiat servitziu babai. Atrus, a cambaradas, iant prenu s’istatzioni de sa Reali po pigai calincunu trenu po si ndi fuiri de Casteddu. Ma a sa una is sirenas iant cumentzau a sonai e paris cun issas, is isparus de sa contraerea e is iscopiu de is bombas. Sa genti avolotada fuiat a donnia parti. Una bomba hat pigau s’
istatzioni fendi unu stragu mannu. Babai si fiat fuiu conc’a Carlu Felitzi aundi ci fiat unu arrefugiu. Subitu dopu una bomba nd’iat sciorrocau su mercau. Casteddu no esistiat prus.
Su merì e totu, iant ditzidiu ca no podemus prus abarrai e emus a depi circau unu logu po si fuiri.
S’incras, a mengianedu, babai e tziu Ammundicu fint andaus in bicicreta a Solleminis po circai un logu calisisiat po s’acorrai. A ora ‘e prandi fiant torraus cun sa notitzia ca su podestadi de Solleminis, paulesu issu puru, si iat aculliri in d’una domu becia anca teniant is puddas, bastat chi d’essimus lichidia, po ci bivi. Unu nau e unu fatu. In su carretoneddu a burricu di aiaiu emus acabidau su chi emus potziu, mantalafus, arrobas, is cosas de coscina e sa cos’e papai de is duas famillias, quatru mannus a dexi piciocheddus e apena scurigau femus partius, a pei, conca a Solleminis, catodixi chilometrus. A pustis de una camminada trumentada, podei pensai, dexi piciocheddus de pinnigai, a mesunoti, femus arribaus. Una domu scarrabeciada, e dus aposentus de illichidiri, dopu nc’essi bogadas is puddas, una matuca a pran’e terra e s’atra, prus pitica, a susu. A nosu est tocada cussa ca femus prus pagus. S’incras a mengianeddu, anzis dopu pagus oras, is cabonis sind’anti scidau e eus potziu biri beni su logu.
Una pratza manna cun muntonis de arena e giarra, dus aradulus a arrodas arruinaus, ainas de donnia arratza, taulonis, unu muntoni de linna de pudadura de mindulas e olias e una biga de fascius de canna e … non ci fiat nisciunu comudu. Mentris is mamas si ‘onant de fai po sistemai is aposentus babai e tziu Ammundicu, a picu e palia hanti incumentzau a fai sa forada po su comudu in d’unu corru liberu de sa pratza. A nosu matucheddus sind’anti storrau de cussu giogu bellu cun is aradulus becius e s’hant postu a limpiai canna po fai s’acorru a sa forada. Po is femineddas invecis, su primu traballu fut de pigai is istrexus e andai a su putzu a pigai s’acua. In Solleminis nisciunu teniat s’acua in domu chi no teniat sa gisterra. Po is atrus ci fiat su putzu artesianu a s’essid’ ‘e ‘idda faci a monti.
Sa bidda fiat pitica; 200 solleminesus in totu, duas arrugas de longaria e duas de s’una e s’atra: s’arrugh’ ‘e Cresia e s’arrugh’ ‘e sa posta. Tot’in giru, fintzas a arribai a monti, is bingias, sumprus de paulesus e calencunu nci iat fatu fintzas sa domiscedda. Medas, iant scioberau Solleminis po si fuiri de Casteddu e a s’acabada, is arrefugiaus, femus arribaus a 500, poniant pentzamentus no pagus a su podestadi prusetotu po su mandiariu. Arregordai ca a cuss’ora su pani e totu is atras cosa printzipalis fiant ratzionadas e ci ‘oliat sa tessera po d’as comporai, candu s’agatànt!
Mamas nostras si ‘onanta de fai po iscabulli calencuna cosa, ma ci fiat pagu de scarrafiai. Deu cun fradili miu Pinuciu, cun su burricheddu giramus su satu, fintzas a monti, segundu su tempus in cica de gureu, sparau, cugutzula, eda burda, figumorisca, pir’e procus, peepudda, cardusantu, cardumulentinu e cali si siat atra cosa chi si podessit papai. E candu biemus puddas scorrovonendi in giru, ogu obertu po calencun’ou scaresciu in in cresuris.
In d’unu de i primus girus femus arribaus fintzas a monti, Mont’Arrubiu. Eus sprapaxau is ogus de su spantu. Una pratza manna de innui incumentzat su monti, un’arriu chi bessiat de unu stampu de su monti e totu, una domixedda unu pagu sderruta, tanti freghixeddas cun is carrellus chi curriant de una parti a s’atra e atrus istampus in su monti: fiat sa pimpinniera becia. Cussu si chi fiat giogu, e totu po nosu. E candu in su mes’e maju una famillia fuia de Ceraxus, cun d’una truma de fillus iat unu pagheddu arrangiau sa domixedda po ci bivi, si femus intendius traixius e sdorrobaus de una cosa chi fiat sceti nostra. Sa storia no est finia, si bieus in atongiu po sa sighida

Brai Piciau

Lascia un commento

Il tuo indirizzo email non sarà pubblicato.

Questo sito usa Akismet per ridurre lo spam. Scopri come i tuoi dati vengono elaborati.