Biella, Mannigos de memoria, «Tengu is maistrus in domu»

Su metru est istetiu imparau po mesu e is tronas – cun s’Unidate de s’Italia, cando su Rennu Sardu est diventadu Rennu Italiano, pro tottus est intradu “in vigore” su Sistema Metricu Decimale

sa pesa
Pray (Biella), Fabbrica della Ruota, sa pesa

Dogni’ unu est maistru in s’arti sua. In su chistionai nostru su fueddu “maistru” bolit nai chi cussa prassona fait calencuna cosa cun abilidadi e cumpetenzia: maistr’e muru, maistr’ e iscola, maistr’e pannu, maistr’e carru, maistr’e musica e… maistru improdda candu calencunu, ciaputzu, impiasteri, si pònit a fai unu traballu senz’e nisciuna cumpetentzia e siguranza.
Maistrus in domu non bolit nai chi ci siant is picaperderis e is manorbas po pesai murus, arrebussai o arregiolai. Podit essi chi siant sceti po imbarchinai ma, sempri maistrus funti. Po iscrufi su titulu de maistru abisongiada a fai, po tempus meda su tzaracu, su scienti de unu maistru. Custa custumàntzia fiat arreconnota e arregulada in is usantzias de su logu. S’incumentzada a piciocheddu piticu e a bortas, calincunu maistru ‘oliat essiri pagau po su tempus chi depiat imperai po imparai s’arti a su scienti. Su primu traballu de su tzaracu ‘e su maitr’e linna fiat, in prus de tenni sa butega sempri limpia de sa burrumballa, fai su foghixeddu in su bandoni po callentai s’acuacotta. Su primu ingarrigu de su tzaracu ‘e su barberi fiat a frigai saboni. Pigada unu paghedd’e crem’e braba de s’iscatuledda, dda poniat in su pinzellu e a pustis de dd’essi assuabbau beni incumentzada a insabonai sa faci de su crienti. Po su tzaracu de su maist’e muru s’ingarrigu fiat de dd’assisti sempri e de non ddi fai ammancai carcina in sa gaveta. Su scienti de su sabateri, a printzipiu, fiat casi nudda, depiat sceti castiai su maistu e nd’ ascurtai s’ammaistramentu. Sempri, perou, s’arti s’imparàda castiendi, provendi a fai, torrend’a fai su chi si isballiàda, finzas a arribai a una sigurantzia in s’arti.

Oi, perou bollu sterri una chistioni a pitzus de pesus, mesuras e atras cosas de s’antigoriu. A piciocheddu, candu aiaias nostras andànt a comporai in butega, chistionanta de untzas, libas e mesuras: mesu mesur’e ollu, una liba de tzucuru, untz’e mesu de cunserva; e aiaiu chistionada de mois, quarras, imbudus e trabucus. Po s’ingastu si chistionada de arrialis, soddus, petzas e iscudus: cun tres arrialis, senno’ Campana, su butegheri de bidda mia, si onada mes’untza de castang’e napuli, cun mesu petza compramus una bardunfula e, su carnatzeri ‘oliat unu scudu po unu ladu de angioni. Is arregordus mius cumentzant a isbiadiri; po cussu, chi calencunu arregordat prus de mei, m’iat a fai prexeri, ma pensu a tottus, nd’essat chistionau. Deu apu circau de ndi sciri de prus in is librus, ma fintzas a immoi, pagu cosa apu agatau. Si potzu nai, e de custu nd’eus giai chistionau, chi po mesurai sa terra s’imperàt su moi chi fiat sa cantidadi de terra chi si podiat arai cun d’unu moi de trigu, su tanti chi capiat in d’unu casiddu’e otigu chi pigàt, prus o mancu cincuanta liturus de oi. Sa cosa assimbìllat a comenti is antigus arromanus mesuranta sa terra: poniant unu ju a arai e su tanti chi podiat fai in d’una giorronnada ddu narant jugeru. Ma torreus a su moi e a cantu fiat mannu. Fiant prus o mancu quatrumilla metrus quadrus

perou, de unu logu a s’atru sa cosa non torrat a paris: su chi baliat in Casteddu e Aristanis non fiat oguali a su de S’Alighera o a cussu de Bidd’e sartu. Su propriu acuntessiat in Terramanna. Donnia logu imperat sa mesura sua e mancai tenghessit su propriu nomini sa cantidadi fiat diversa. Po ndi nai una: sa “biolca”, 6524 metrus quadrus in Ferrara, ndi balìat 3139 in Mantova, 2836 in Modena, 3081 in Parma; unu manicomiu totu.

Torreus a su moi e a sa cantidadi; si dividiat in 4 quarras e dogna quarra in quatru imbudus. Intzandus, unu moi de trigu baliat pagu prus de 50 liturus e unu moi de terra pagu de mancu de 4 milla metrus quadrus, 3976 e 75.(in itallianu dd’ant furriau in “starello”). S’arrexonu fiat custu: pigu unu moi de trigu e dd’aru; tottu sa terra chi arrennesciu a preni est unu moi. Ma segundu sa farrancada de trigu chi pigu, si sa manu mia est manna o pitica o segundu su movimentu de su bratzu, sa cantidadi de sa terra podit cambiai. Chi s’aradori est su bendidori de sa terra at a fai manera chi s’aradura siat tipia imperendi prus pagu terra, chi s’aradori imbecis est su comporadori ‘e sa terra, at arai a isparzinu movendi beni su bratzu e pighendi farrancadas de trigu prus piticas in manera de preni prus terra. Sa cosa non fiat meda precisa. Po is longarias s’imperàt su pramu chi baliat 26,25 cm.. di oi e su trabucu chi baliat 12 pramus ma po is longarias mannas sa cosa si trumbullàda. Cantu fiat atesu unu logu de s’atru si mesurada in oras de caminu chi fiat su tanti de arruga chi si fiat a cuaddu, in d’un’ora andendi a passu, ma unu passu unu pagu lestu chi ddu narànt “torrend’a bidda”. Cussa mesura puru fiat pagu pretzisa.

In su 1847 su Renniu de Sardigna at adotau su “Sistema metrico decimale”. A pagu a pagu, cun passientzia, s’est circau de cambiai, in conca ‘e sa genti, sa manera de pensai is nesuras e non est istetia una cosa discantzosa cambiai sa conca ‘e sa genti abituada a pentzai in contus de dus, ses, e doxi, cumenti si fiat sempri fatu de s’antigoriu. In Terramanna is autoridadis si fiant intregaus a is obispus po fai in manera chi totus is arretoris de is prus de 7 milla cresias de su Rennu essant ispricau su Sistema metricu in is sremonis de su dominigu. E aici, su metru est istetiu imparau po mesu è is tronas. Non apu agatau chi custu dd’apanta fatu puru in Sardinnia. De alluegus si funt sapius de is arragus chi s’atopànta in s’imperu de unu sistema nou deunutotu divressu de su connotu, ant acunsentiu s’imperu de is mesuras antigas modifichendindi sa balidura de manera chi s’arribessit su prus acanta possibili ai cussas interas decimalis: su moi, furriau a “starello”, 4000 metrus cuadrus, tre untzas torrànt paris a unu “etto” e una libba chi fiant 12 untzas, 400 gr. Custas mesuras si funt imperadas, in Campidanu, in Trexenta e in s’Igresienti, fintzas a sa segunda guerra manna candu 5 gentesimus fiant tres arrialis, 10 gentesimus unu soddu, 25 gentesimus mesu petza, 50 gentesimus 5 soddus, 75 gentesimus petza’e mesu e 5 francus unu scudu. Ispaciaus is arregordus bollu nai calencuna cosa de s’istoria de su francu sardu chi apu agatau in is librus. Fintzas a su 1861 in totu su Renniu de Sardina curriat sa “lira sarda” (chi eus sempri nau francu) chi contàt 20 soddus. A su tempus de Napulioni, sa Frantza nd’iat pinnigau s’umprusu de su Piemonti (su rei ddi fiat tocau, a marolla a tramudau sa capitali de Torinu a Casteddu) e comenti fiant is frantzesus candu si ndi poniant meri de unu logu iant impostu su francu franzesu e su francu sardu fiat abarrau sceti in Sardinnia. Ma candu, apustis de 15 annus, in su 1815, su Rei fiat torrau in Terramanna su francu sardu non fudi stetiu torrau a cumenti fiat inantis e in su 1816 fut cunfrimau su sistema frantzesu cund’unu francu de prata de 5 gr. Su ringratziamentu a is sardus po is 15 annus de ospedagiu esti stetiu ca po su francu nou ci boliant 1 francu e 18 in Terramanna e 1 francu e 97 po is sardus.

E a tui, Pieru, chi naras ca su pastori sardu e cussu piemontesu faint traballu oguali ma drivessu est s’arrispetu chi dd’is ‘onant, bollu nai ca sa cosa est istetia sempri aici; po si torrai gratzias de ddus essi arregalau unu renniu s’ant sempri apatigau.

Brai Picciau

Lascia un commento

Il tuo indirizzo email non sarà pubblicato.

Questo sito usa Akismet per ridurre lo spam. Scopri come i tuoi dati vengono elaborati.