Is sangunaus sardus/cognomi sardi

Sant'Efisio a Cagliari
Gente di Sardegna alla processione di Sant'Efisio a Cagliari.

In Sardigna is sangunaus ddus podeus pretziri in Sardus sardus, Sardus cun su tempus itallianizaus, itallianus furriaus in sardu, itallianus itallianus, ispanniolus, de nascida ebraica. Bieus calincunu esempiu.
Sardus sardus: Cherchi, Dettori, Tanchis, Urgeghe e acciungeus cussus chi benint de su latinu: Bassu, Bonu, Campus.
Sardus itallianizadus: Mutzu = Muzzo, Scanu = Scano, Ziranu = Zirano; cun s’arribu de is piemontesus mesas sangunaus funt stetius, burocratigamenti italianizaus, a is bortas candu si tirat sa leva opuru candu si eniat pigaus a unu postu prubbicu; non mancanta perou sardus chi pentzant essiri sinnali de distintzioni o chi pentzant di essiri prus italianus italianizendi su sangunau insoru.
Atrus funti stetius tramudaus po ignorantzia de sa lingua sarda. In famillia teneus unu esempiu chi dda narat longa.: candu aiaiu miu, de part’ ‘e mamai est andau a fai sa dennuntzia de nascimentu de is fillus, a sa domanda:- Comenti ti naras? Arrespundiat Maxia ma s’ Offitziali de s’istadu tzivili, essendi ignoranti de sa lingua sarda iscrieda Mascia. Unu de is fillus, oficiali de is Carabineris, istracu de biri e de intendi su sangunau su istrupiau, hat fatu causa in tribunali et hat otentu sa sentetzia po essiri torrau su sangunau su a su connotu e aici, oi in campusantu nci funt quatru fradis chi si tzerriant Mascia e unu Maxia.
Itallianus furriaus in sardu; funti de furisteris: cummertziantis, impreaus, sordaus benìus de terra manna e coiaus cun piciocas sardas e innoi abarraus: Peruzzo = Perutzu, Musso = Mussu, Cesaraccio = Cesaracciu.
Itallianus itallianus: anat’ ‘e totus is ligurus chi anti incumentzau giai de s’annu milli a benni in Sardinnia, apoi is pisanus. De is sangunaus itallianus tenint parti manna cussus piemontesus. Candu su Piemonti s’est furriau in Regnu Sardu, cumenti totus is colonizadoris, sa Sardinnia fudi invadia de unu fiotu de impreaus piemontesus po incarrerai, abellu abellu ma a sa sighida, sa piemontesisatzioni de su logu. A prus, anti fatu un’atera trassa: anti potau in Sardinnia una cerda de liguris e de piemontesus, buscarinus e craboneris toscanus chi fuenta is traballantis, portaus de is abrofitadoris chi in duxentus annus anti spollau sa terra nostra de totu is buscus chi dda mudanta. Pensai ca tuttu is ferruvias itallianas funti stetias fatas cun is travessinas de ixili de is buscus nostrus e is atras matas, fintzas su lioni, su murdegu e su modditzi dd’ant’acabada a craboni.
Non urtimus, totu su pessonali chi acumpagiada s’Urrei chi si fuat fuiu a Casteddu apoi de sa conchista de su Piemonti de parti de Napulioni: impreaus, serbidoralla, sordaus chi, coiau feminas de su logu, candu s’Urrei, apoi 15 annus est torrau in Piemonti, funti abarraus in Sardinnia.
Ispanniolus: funti sangunaus catalanus, aragunesus e castillanus, casi totus potaus cun sa conchista aragunesa de su 1323: Asquer, Cortes, Diaz, Garzia, Garau, Gutierrez…
De origini ebrea; mancai s’origini siat ebrea, po s’antighidadi chi tenint, apartenint a famillias cristianas. Loria, Saba, Saias; ma funt pagus poita is ebreus fiant meda pagus e arregortus in Casteddu aundi esistit ancora su “ghetto”, a S’Alighera e in su sartu de Isili. In su 1492 ci fut stetia sa bogada de is ebreus de s’Ispannia e duncas puru de sa Sardinnia. De Casteddu fiant partias 70 famillias. Is chi fiant abarraus fiant is chi, po fidi bera o po brofetu, si fiant fatus cristianus: ddìs narànt “is marranus”.
Est stetiu provau chi su sangunau nasciat singulari ma, cun su tempus podiat cambiai a plurali po inditai sa famillia intera; podeus aici agatai: Ruda e Rudas, Pira e Piras, Porta e Portas, Fai e Fais. Medas sangunaus cun su tempus non ant cambiau, atrus, inbecis, hant tentu tramudas, comenti apu nau ainnantis, a s’unprus po s’ignorantzia, de sa fonediga e de s’ortografia, de chini scrieda: Notaius, Assentadoris, Arretoris fiant unu pagheddu carrazeris in sa scritura de is arregistrus e de is paperis. Difatis non est difitzili, in calincunu documentu, agatai sangunaus iscritus divressus in su propriu paperi.
Immoi bieus is calidadid de is sangunaus sardus:
– de terrenus possidius: Campus, Nughes, Derudas
– de su logu: Demontis, Delogu, Dessena, Marrocu
– vegetalis, mineralis e matas: Cariga, Melas, Murtas, Rosas, Fenu, Ferru
– artis, impreus, traballus: Crabargiu, Ferreri
– animalis: Angioni, Boe, Pisci, Caboni, Trudu
– arroba: Capeddu, Fresu
– dengus, creschianus, minispresius: Conchedda, Floreddu, Oghitu, Filigheddu
– calidadis: Bonu, Piu, Basciu, Nieddu, Grussu, Murenu
– cosas: Carreta, Carruciu, Padedda, Scarteddu, Cotza
– partis de sa carena: Carrone, Concas, Origa, Pes
– allomingius; nascint apicigaus a una pessona e passant a s’aredeu: Axedu, Dopiu, Naseddu.

Immoi ‘ollu fai una pregunta e isperu chi Battista mi torrit scera: Poita candu si narant in itallianu tzertus sangunaus s’ou obertu si cambiat in ou serrau?- Balloi, Boi, Macioni, Caboni, Muntoni, Contu, Tuponi, Marongiu, Sionis, Puncioni.

Brai Picciau

Lascia un commento

Il tuo indirizzo email non sarà pubblicato.

Questo sito usa Akismet per ridurre lo spam. Scopri come i tuoi dati vengono elaborati.